Autorzy: Piotr Grudowski, Igor Gielniak
Artykuł recenzowany, ukazał się w czasopiśmie „Problemy Jakości” (październik 2016).
Autorzy niniejszego artykułu sformułowali następujący problem badawczy: Czy i w jakim stopniu różnice dotyczące momentu reakcji i sposobu podejmowanych decyzji w sytuacji kryzysowej przez menedżerów-mężczyzn i menedżerów-kobiety mają wpływ na skuteczność przeprowadzania działań naprawczych? Celem tego opracowania jest przedstawienie najważniejszych tendencji w badaniach dotyczących uwarunkowanych kryterium płci decyzji kierowniczych w sytuacjach kryzysowych zarysowanie luki badawczej oraz określenie perspektyw w tym zakresie.
Wstęp
Sytuacja kryzysowa przedsiębiorstwa dotyczy przedsiębiorstw lub ich jednostek operacyjnych, których wyniki finansowe wskazują, że jeśli nie zostanie podjęte szybkie działanie naprawcze, to w najbliższej przyszłości firma upadnie [Slatter S., Lovett D., 2001, s. 1]. Według ustawy „Prawo upadłościowe i naprawcze” upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny, czyli zalega ze spłatą zobowiązań ponad 3 miesiące, a ich wartość przekracza 10% sumy bilansowej [ustawa, 2003, art. 12].
Różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami w reakcjach na różne sytuacje, w tym kryzysowe, zostały po raz pierwszy poddane badaniom w 1882 r. przez F. Gattona [Moir A., Jessel D., 1997, s. 21]. W drugiej połowie XX w. powstała odrębna dziedzina gender studies, w ramach której powołano specjalistyczne czasopisma zajmujące się różnicami pomiędzy płciami, np. Gender & Society czy Gender, Work and Organizations.
Mając na uwadze znaczenie zagadnienia wyprowadzania przedsiębiorstw z sytuacji kryzysowych, a zarazem uwzględniając występujące w tym aspekcie różnice, autorzy niniejszego artykułu sformułowali następujący problem badawczy: Czy i w jakim stopniu różnice dotyczące momentu reakcji i sposobu podejmowanych decyzji w sytuacji kryzysowej przez menedżerów-mężczyzn i menedżerów-kobiety mają wpływ na skuteczność przeprowadzania działań naprawczych?
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie najważniejszych tendencji w badaniach dotyczących uwarunkowanych kryterium płci decyzji kierowniczych w sytuacjach kryzysowych, zarysowanie luki badawczej oraz perspektyw w tym zakresie.
W pierwszej części artykułu zaprezentowano wybrane nurty badań realizowanych przez ośrodki zagraniczne oraz odniesienia do badań krajowych.
W drugiej części artykułu przedstawiono studia przypadków, wskazujące istotność różnic w zakresie podejmowania decyzji kierowniczych w sytuacjach kryzysowych przez menedżerów różnych płci.
Artykuł kończy się wnioskami, wskazaniem luki badawczej oraz propozycjami dotyczącymi kierunków dalszych badań i analiz.
1. Kryterium płci w podejmowaniu decyzji kierowniczych
M. Musteen i współautorzy zauważyli, odnosząc się do badań dotyczących różnic w procesach poznawczych menedżerów różnych płci, że znajdują się one w naukach o zarządzaniu w fazie początkowej. Ich badanie dotyczyło wpływu:
1. subiektywnej oceny własnego wpływu na sytuację strategiczną organizacji,
2. czasu pracy w działach takich, jak księgowość, finanse, produkcja, logistyka,
3. płci respondenta,
4. posiadanych kwalifikacji,
na postrzeganie powagi sytuacji kryzysu w przedsiębiorstwie i w związku z tym na podejmowanie decyzji o zastosowaniu działań naprawczych oraz ich zakresie [Musteen M. i inni, 2011, s. 926–942]. Udział w badaniu brała grupa 110 uczestników studiów MBA i Executive MBA z co najmniej 10 letnim doświadczeniem zawodowym. Respondenci otrzymali materiały opisujące stan wybranego przedsiębiorstwa. Na ich podstawie respondenci mieli określić zakres decyzji naprawczych.
Wyniki tego badania wykazały istotną statystyczną zależność wymienionych czynników z badanym efektem, z wyjątkiem czynnika „3” – płci respondenta. Należy jednak zauważyć, że badanie to było prowadzone w warunkach braku stresu spowodowanego kryzysem, co sami autorzy wymienili, jako największe ograniczenie interpretacyjne. Dlatego też, wyniki te należy uznać za niewystarczającą podstawę do stwierdzenia, że płeć nie ma wpływu na postrzeganie sytuacji kryzysowych w przedsiębiorstwie i podejmowane w takich sytuacjach decyzje.
A. Carmeli i Z. Scheaffer zwracali uwagę, że naukowcy zajmują się chętniej badaniami przedsiębiorstw i liderów odnoszących sukcesy niż tymi popadającymi w kryzysy. Brakuje jednak w ich pracy odniesienia do kryterium płci [Carmeli A., Scheaffer Z., 2009, s. 363–378].
B. Vessey i współautorzy, badali reakcje w sytuacji kryzysu w grupie 90 studentów i 80 studentek psychologii w USA. Studenci mieli za zadanie wskazać propozycje rozwiązań problemów menedżerskich, które zostały im przedstawione jako informacje opisujące przedsiębiorstwo. Przedsiębiorstwo było firmą średniej wielkości, respondent miał reprezentować kierownictwo średniego szczebla, a problemy dotyczyły zagadnień marketingowych. Autorzy badania doszli do wniosków, z których wynika, że choć mężczyźni wykazali się większą kreatywnością we wskazywaniu propozycji rozwiązań, to kobiety potrafiły znaleźć bardziej realistyczne i skuteczne rozwiązania. Słabymi stronami tego badania były jednak następujące elementy: uczestnikami były młode osoby ze znikomym bądź żadnym doświadczeniem zawodowym, zagadnienia dotyczyły wyłącznie obszaru marketingu, a problemy były rozwiązywane „na piśmie” (paper-and-pencil-problem-solving) w warunkach bezstresowych. W efekcie, podobnie jak w przypadku wcześniej przedstawionych wyników badań, nie były to rzeczywiste warunki podejmowania decyzji w kryzysie [Vessey B.W. i inni, 2011, s. 710–728].
Istotnym zagadnieniem w kontekście tematyki poruszonej w niniejszym artykule jest zależność skłonności do podejmowania ryzyka od kryterium płci. Jednym z przykładów badań w tym zakresie jest artykuł M. Halko i współautorów [Halko M. i inni, 2012, s. 66–81], w którym autorzy badali skłonności przedstawicieli obu płci do podjęcia ryzyka w grupie 85 tysięcy klientów banków. Wnioski autorów potwierdziły wyższą skłonność mężczyzn do podejmowania ryzyka finansowego, a także fakt, że pogłębienie wiedzy na temat finansów zachęca do podejmowania większego ryzyka. Choć wnioski te mogą być ciekawe w ramach badań prowadzonych przez autorów niniejszego artykułu, to nie dotyczą one zagadnień kryzysu i podejmowania decyzji menedżerskich.
Ciekawe badania w rozpatrywanym obszarze przeprowadzili także H. Alexander i R. Michelle [Haslam S.A., Ryan K.M., 2008, s. 530–546]. Realizowali oni zweryfikowane wstępnie badanie kwestionariuszowe, kierując je do trzech grup respondentów: studentów uczelni uniwersyteckich (61 studentek, 32 studentów, mediana wieku: 24 lata), uczniów szkół średnich (61 dziewcząt, 24 chłopców, mediana wieku: 16 lat) oraz przedsiębiorców i pracowników przedsiębiorstw (43 kobiety, 33 mężczyzn, mediana wieku: 46 lat). Według wszystkich trzech badanych grup, w sytuacji poszukiwania kandydata na wiodące stanowisko menedżerskie w przedsiębiorstwach znajdujących się w kryzysie, preferowane były kobiety. W przypadku przedsiębiorstw znajdujących się w fazie wzrostu/rozwoju – mężczyźni. Autorzy cytowanego artykułu nie podjęli się jednak wyjaśnienia, z czego może wynikać taka tendencja, wskazując czynnik płci, jako ważny problem badawczy.
W piśmiennictwie polskim istnieje spora grupa autorów zajmujących się zarządzaniem przedsiębiorstwem w sytuacji kryzysowej, np.: R. Borowiecki [Borowiecki R., 2003], E. Mączyńska [Mączyńska E., 2001], T. Maślanka [Maślanka T., 2012], B. Prusak [Prusak B., 2005] czy C. Suszyński [Suszyński C., 2003]. Autorzy ci koncentrują się m.in. na zagadnieniach strategicznych, finansowych i operacyjnych, nie badając problemu różnic w podejmowaniu decyzji przez menedżerów różnych płci. Potrzeba podjęcia pogłębionych badań dotyczących płci, jako determinanty w podejmowaniu decyzji menedżerskich, jest więc w Polsce bardzo słabo akcentowana. Pojawiają się jednak pierwsze opracowania określające tę potrzebę. Należy tu wskazać m.in. opracowanie A. Rakowskiej i B. Hysy [Rakowska A., Hysa B., 2013].
Podsumowując, należy podkreślić, że problem podjęty przez autorów niniejszego artykułu zarysowuje ich zdaniem ważną perspektywę badawczą. Badania dotyczące opisywanej tu problematyki powinny w dużej mierze opierać się na pogłębionej jakościowej ocenie konkretnych sytuacji przedsiębiorstw i liderów działających w sytuacji kryzysowej.
W dalszej części tej pracy przedstawione zostaną dwa charakterystyczne przypadki przedsiębiorstw, z którymi autorzy nawiązali współpracę przy okazji poszukiwania możliwości rozwiązania sytuacji kryzysowej. Opisy te, oparte na bezpośredniej obserwacji i wywiadach pogłębionych, mogą posłużyć do wzbogacenia wiedzy w badanym obszarze, tworząc podstawę szerszych analiz jakościowych i ilościowych w polskich przedsiębiorstwach.
2. Analiza przypadku 1 – przedsiębiorstwo branży motoryzacyjno-turystycznej
Przedsiębiorstwo to jest grupą spółek zajmujących się pokrewnymi dziedzinami (stacja benzynowa z restauracją i sklepem, motel, dealer samochodów, naprawy blacharsko-lakiernicze), skupionymi – w aspekcie właścicielskim – w rękach jednego małżeństwa. Pierwsze przedsiębiorstwa kompleksu powstały w roku 1991, a w 2011 osiągnęły łączne zatrudnienie ok. 150 osób. Głównym właścicielem, a zarazem prezesem zarządu we wszystkich spółkach był ok. 60-letni mężczyzna. Jego małżonka posiadała nieznaczne udziały we wszystkich spółkach. Od początku istnienia grupy firm małżonka właściciela systematycznie, choć nieformalnie, zwiększała swój wpływ na zarządzanie organizacją. W momencie zidentyfikowania sytuacji kryzysowej była ona dyrektorem finansowym grupy firm.
Przychody kompleksu usług motoryzacyjno-turystycznych ulegały dużej sezonowości – najwyższe były w okresie od maja do września, a w pozostałym okresie następował spadek o 30% w ujęciu miesięcznym. W roku 2011 zarząd został zmuszony do zakupu ziemi otaczającej kompleks. Zakup został sfinansowany częściowo z kredytu bankowego, a częściowo ze środków własnych. Już po miesiącu od zakupu, po pierwszej wypłacie dla pracowników, okazało się, że w ciągu kilku tygodni pojawią się problemy z płynnością finansową. Na tę sytuację nałożyło się zdiagnozowanie u prezesa choroby nowotworowej. Zimą roku 2011/2012 obroty spadły o 45% z racji silnych mrozów. Wzrosły koszty ogrzewania obiektów należących do przedsiębiorstwa. W przypadku branży paliwowej i dystrybucji pojazdów spóźnienie w płatności oznaczało natychmiastowe wstrzymanie dostaw.
Dyrektor finansowa podjęła następujące kroki: uzyskała od dostawcy paliwa prolongatę spłaty zobowiązań z 2 tygodni do 4 tygodni, przy czym w rozmowie z dostawcą wyraźnie poprosiła o pomoc w trudnej i całkowicie niestandardowej sytuacji. W tym samym czasie wynegocjowała z obsługującym finanse firmy bankiem korzystniejsze warunki współpracy. Z pracownikami został uzgodniony system przesunięcia premii na okres letni. Dalszym krokiem były zmiany organizacyjne, w wyniku których rozliczanie usług blacharskich dla firmy ubezpieczeniowej zostało skrócone, w efekcie czego o dwa tygodnie wcześniej wpływały środki za naprawę.
Najtrudniejszym problemem do rozwiązania był upływ środków finansowych w wyniku decyzji podjętych przez prezesa firmy. Z powodu jego choroby nowotworowej, która mogła w ciągu dwóch, trzech kwartałów doprowadzić do śmierci, racjonalne rozmowy z zainteresowanymi stronami były utrudnione.
Inną kluczową decyzją, podjętą przez dyrektor finansową w obliczu kryzysu, była renegocjacja warunków płatności ze wszystkimi dostawcami (sklep, restauracja, motel). Działanie to okazało się skuteczne.
„Ostra” faza kryzysu minęła w maju 2012 r. Ciągle jednak występowały opóźnienia w regulowaniu zobowiązań przez przedsiębiorstwo. Rozwiązanie problemów firmy nastąpiło ostatecznie w maju 2013 r. We wrześniu 2013 zmarł prezes, a jego miejsce zajęła małżonka – dotychczasowa dyrektor finansowa. Opisywana organizacja znajduje się obecnie w korzystnej sytuacji finansowej i dokonuje kolejnych inwestycji.
3. Analiza przypadku 2 – przedsiębiorstwo paszowo-zbożowe
Przedsiębiorstwo 2 powstało jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w roku 1991. Większościowy pakiet własnościowy należał do niemieckiego koncernu.
W skład grupy wchodziły dwie wytwórnie pasz, silos zbożowy o pojemności 40.000 ton oraz działy handlowe: środków ochrony roślin, zbóż, nawozów i nasion. Zatrudnienie przekraczało 100 osób, a obroty roczne wynosiły ponad 120 mln złotych, co plasowało tę spółkę w ścisłej czołówce tej branży w Polsce. Prezesem – w zarządzie jednoosobowym – został w roku 1999 mężczyzna (41 lat). Do roku 2001 obroty i zyski spółki istotnie rosły i była ona postrzegana jako najlepsza ze wszystkich spółek-córek firmy niemieckiej w Europie Środkowej.
Branża paszowo-zbożowa, jak wiadomo, charakteryzuje się tym, że praktycznie sto procent jej klientów to gospodarstwa rolne. Oznacza to wysokie ryzyko nieściągalności należności, szczególnie od drobnych gospodarstw rolnych. Ponadto w branży paszowo-zbożowej występuje naturalna sezonowość cen, która przy typowych marżach (2–4%) może – w przypadku braku odpowiednich środków zaradczych – doprowadzić do upadku nawet duże przedsiębiorstwa.
Prezes prowadził przedsiębiorstwo w sposób przyjazny kadrze. Pracownicy uczestniczyli często w szkoleniach, doceniano ich zaangażowanie, kładziono nacisk na dobre wyniki i premiowano je finansowo. Obok dobrej wiedzy z zakresu gospodarki rolnej prezes nie posiadał jednak odpowiedniej wiedzy w zakresie zarządzania oraz księgowości zarządczej.
W roku 2002 nastąpiło na rynku krajowym załamanie cen zbóż. Trzeba je było sprzedawać po cenach niższych niż skupiono w 2001 r. W dniu 31 maja 2002 r. spółka osiągnęła stratę ok. 3 mln złotych, co przekraczało jej kapitał zakładowy i kwalifikowało ją do ogłoszenia upadłości. Pomimo ujawnienia straty przekraczającej kapitały własne, prezes nie podjął w tej krytycznej sytuacji żadnej decyzji. W obowiązkowych, comiesięcznych raportach do centrali wysyłano uspokajające informacje. Zadając sobie jednak sprawę z wystąpienia istotnego problemu, prezes zaprosił wówczas do współpracy jednego z autorów niniejszego artykułu.
W wyniku audytu ustalono, że pogłębienie straty do końca 2002 r. jest pewne. Wysyłanie uspokajających raportów do centrali było nieuzasadnione. Żadne zmiany w zarządzaniu spółką w tym czasie nie były wprowadzane. Dodatkowym poważnym problemem okazał się stan należności trudno ściągalnych, których wartość osiągnęła poziom ok. 12 mln złotych.
W ciągu 3 tygodni od zakończenia audytu został przygotowany plan naprawczy, zakładający ograniczenie straty na koniec 2002 r. oraz uzyskanie zysku w 2003 r. Plan obejmował zwolnienie 9 handlowców, którzy, jak jednoznacznie wykazano, wygenerowali większość „złych” należności, zagrażających istnieniu spółki. Wprowadzono zmianę systemu kwalifikacji klientów wg ich wypłacalności, tak aby tylko klienci o wysokiej wiarygodności finansowej otrzymywali preferencyjne warunki kredytu handlowego. System ten został wzmocniony agresywną polityką ściągania należności od nieuczciwych klientów. W celu obniżenia kosztów przeprowadzono połączenie stanowisk kierowniczych. System controllingu, który zawiódł, został przeprojektowany. Ostatnimi elementami planu naprawczego był nowy systemu premiowania handlowców, wyprzedaż zbędnego majątku trwałego oraz przeniesienie centrali przedsiębiorstwa z biur wynajmowanych do biur własnych, dotychczas niewykorzystanych. Plan przewidywał też podniesienie kapitału zakładowego przez spółkę-matkę.
Plan naprawczy został przygotowany we współpracy z kierownictwem spółki, przy braku zaangażowaniu prezesa. Największym problemem okazało się przekonanie prezesa, że należy jak najszybciej przekazać właścicielom prawdziwe informacje o stanie spółki. W wyniku uzyskania rzetelnych informacji spółka właścicielska z Niemiec przysłała pięcioosobową ekipę menedżerów wysokiego szczebla. Zweryfikowano plan naprawczy i wsparto jego realizację.
We wrześniu 2002 r. centrala dokapitalizowała spółkę-córkę, tak aby nie było obowiązku zgłaszania upadłości. W roku 2003 spółka osiągnęła już kilkumilionowy zysk. W roku 2005 (6 mln złotych zysku) prezes odszedł ze spółki i założył własne przedsiębiorstwo.
Podsumowanie
Przeprowadzony przez autorów przegląd badań dotyczących przywództwa w kontekście kryterium płci w sytuacjach kryzysowych wskazuje, że brakuje takich prac zarówno w Polsce jak i za granicą.
Cytowane w literaturze przedmiotu metody stosowane w badaniach dotyczących różnic płci ograniczają się do badań ilościowych, bazujących na kwestionariuszach wypełnianych w sytuacjach „laboratoryjnych”. Podejście takie jest niewystarczające, by uzyskać wiarygodną odpowiedź na pytanie, dlaczego menedżer X podjął daną decyzję.
Dlatego też zdaniem autorów, w odniesieniu do tego problemu należy podjąć badania jakościowe, ze szczególnym uwzględnieniem wywiadu pogłębionego oraz obserwacji uczestniczącej.
Studia dwóch przedstawionych w tym artykule przypadków wskazują na występowanie istotnych różnic pomiędzy sposobami podejmowania decyzji w sytuacji kryzysu przez menedżerów-kobiety i menedżerów-mężczyzn. Menedżer-kobieta nie czekała na poważne zaostrzenie kryzysu, podejmując działania natychmiast po zdiagnozowaniu sytuacji kryzysowej. Menedżer-mężczyzna, pomimo rosnącej straty, przekraczającej kapitały własne, nie podejmował przez kilka miesięcy żadnych działań korygujących. Jego działania wymagały ciągłego wsparcia i potwierdzania ze strony ścisłego kierownictwa, konsultanta i właścicieli.
Oba te przypadki, traktowane wg autorów jako typowe, potwierdzają istotne różnice charakteryzujące podejmowanie decyzji w tych sytuacjach przez liderów różnych płci. Informacje te pomogą wzbogacić wiedzę w badanym obszarze, tworząc podstawę szerszych badań jakościowych i ilościowych.
Literatura
1. Borowiecki R. (2003), Zarządzanie restrukturyzacją procesów gospodarczych, Difin, Warszawa
2. Carmeli A., Scheaffer Z. (2009), How leadership characteristics affect organizational decline and downsizing 2008, „Journal of Business Eathics” nr 86
3. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz. U. Nr 60 poz. 535
4. Halko M., Kaustia M., Alanko E. (2012), The gender effect in risky asset holdings, „Journal of Economic Behavior & Organization” nr 83
5. Haslam S.A., Ryan K.M.(2008), The road to the glass cliff: Differences in the perceived suitability of men and women for leadership positions in succeeding and failing organizations, „The Leadership Quarterly” nr 19
6. Maślanka T. (2012), Weryfikacja skuteczności modeli predykcji bankructwa polskich przedsiębiorstw, PTE, Kraków
7. Mączyńska E. (2001), Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji gospodarki, DiG, Warszawa
8. Moir A., Jessel D. (1997), Płeć mózgu, PIW, Warszawa
9. Musteen M., Liang X., Barker L. (2011), Personality, perceptions and retrenchment decisions of managers in response to decline: Evidence from a decision-making study, „The Leadership Quarterly” V. III nr 22
10. Prusak B. (2005), Nowoczesne metody prognozowania zagrożenia finansowego przedsiębiorstw, Difin, Warszawa
11. Rakowska A., Hysa B. (2013), Bariery i uwarunkowania podejmowania decyzji kadry kierowniczej w urzędach administracji samorządowej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, nr 1894
12. Slatter S., Lovett D. (2001), Restrukturyzacja firmy. Zarządzanie przedsiębiorstwem w sytuacjach kryzysowych, WIG-Press, Warszawa
13. Suszyński C. (2003), Restrukturyzacja, konsolidacja, globalizacja przedsiębiorstw, PWE, Warszawa
14. Vessey B.W., Barrett J., Mumford D.M.(2011), Leader cognition under threat: just the facts, „The Leadership Quarterly” nr 22
